Omgeving van de Kolk moet beschermd dorpsgezicht worden

Nu de camping van Broekerhaven in handen is gekomen van projectontwikkelaars, ligt de dreiging van grootschalige gebiedsontwikkeling op de loer. HV Oud Stede Broec wil voorkomen dat het historisch aanzien van de Kolk en omgeving verloren gaat en dringt er daarom op aan om het hele gebied de status te geven van beschermd dorpsaanzicht. In een uitvoerig stuk dat is verstuurd aan het college van B&W, zet onze voorzitter Wim Kersten zijn argumenten uiteen.

Motivatie tot verklaring "Beschermd dorpsgezicht" voor de omgeving van de Kolk, de oude haven het binnendijkse gedeelte Zuiderdijk (omgeving Poldergemaal), de Peperstraat en de Wortelsloot.
Inleiding

1. Sinds het voorjaar van 2016 wordt op verzoek van de gemeente het Rijksmonument "de Overhaal" (botenlift) bediend door vrijwilligers van de Historische Vereniging OSB. De regelmatige contacten met boten- en schuitenbezitters, vaar- en fietstoeristen, de recreanten van de (buiten)haven en de buitendijkse camping, horecabezoekers van 'De Woeste Hoogte"en "De Buren" inspireerden tot het ontwikkelen van een educatieve rondleiding met verhalen over de geschiedenis van de haven (handel en concurrentie met Enkhuizen), de visserij, de groenteveiling, de polder "Het Grootslag" met het overbruggen van het hoogteverschil (vroeger d.m.v. het Rad), de waterhuishouding met de gemalen. Die verhalen kunnen behalve met de borden en foto's in de omgeving van het bedieningsgebouw ook individueel verteld worden aan bezoekers van de Overhaal. Het komt ook regelmatig voor (dat bieden we op verzoek ook aan), dat familie- of bedrijfsfeestjes (horeca omgeving) gecombineerd worden met verzoeken tot educatieve rondleidingen met groepen. Ook scholen maken daar gebruik van.

2. Tijdens de jaarlijkse Waterweek-dag met activiteiten rondom de Kolk en de buitenhaven en met inschakeling van de gelegenheden zoals het gebouw "Pampus" aan de Kolk ontdekten we (vrijwilligers van OSB), hoeveel meer potentie deze historische omgeving heeft om cultuur uit te dragen. Naast (historische) markten, versierde schuiten en antieke bootjes is er heel veel mogelijk met koren, muziekconcerten en overige in het historische tafereel passende culturele evenementen.
Vooral als je dit organiseert in combinatie met andere verenigingen, belangenorganisaties en bedrijven. Denk ook aan rondvaarten door de polder met b.v. IVN, samenwerking met molen "Ceres", de vissersvereniging, de recreatieve verenigingen (buitenhaven, kano's, etc.)

3. Recente ontwikkelingen, zoals de aanleg van de N23 en de overdracht van de camping aan EuroParcs Center, maken plaats voor bedenkingen over de schaal waarop de ruimte in de toekomst diezelfde nostalgie mogelijk blijft maken. Welke ontwikkelingen passen in deze historische omgeving en doen geen afbreuk aan wat dit erfgoed zo uniek maakt? Zijn de belangen, die met deze toekomstige ontwikkelingen gemoeid zijn af te stemmen op de sfeer, die we beogen met de buitenhaven, de Kolk, de omgeving van het gemaal en het uitzicht vanaf de Westfriese Omringdijk (Provinciaal monument)? Worden die afwegingen überhaupt gemaakt als het gaat om de kwaliteit van de omgeving? Hierbij hoeft overigens niet alleen gedacht te worden aan de schaal in ruimtelijke zin, maar ook en vooral aan de veelzijdigheid van mensen, die je met nieuwe ontwikkelingen wilt bereiken.

Bescherming waarvan?
Net zoals in de natuur "beschermde diersoorten" en planten behoed moeten worden voor uitsterven, zo kennen we een beschermde status wanneer het objecten betreft, zoals monumenten, kunstvoorwerpen, archeologische opgravingen, etc.
Met een "Beschermd dorpsgezicht" beogen we het behoud van een ruimtelijke omgeving met kenmerkende , onvervangbare elementen , zoals: gebouwen met een bepaalde vormgeving of van geschiedkundige betekenis. Waterpartijen, zoals sloten, vijvers, havens. Verblijfsruimtes, zoals pleinen, straten, terrassen, parken. Elementen in die ruimte: straatlantaarns, hekken, banken.
Ook de samenhang van al die ruimtelijke elementen kunnen die omgeving uniek maken. Soms is het weghalen van één ruimtelijk object al funest voor de hele omgeving. Zelfs als het object "geen nut" meer heeft, kan het nog iets toevoegen aan de sfeer, de architectuur, bijdragen aan een tijdsbeeld.
Vervang bij een Westfriese stolp een kenmerkende schoorsteen (niet meer nodig en in verval) of vervang het sierijzer van de voordeur (te bewerkelijk) en je kunt spreken van afbreuk aan dit erfgoed.
Sloop een aantal boerderijen in Twisk, asfalteer de dorpsstraat, of demp de sloot langs de weg en je doet afbreuk aan het beschermde dorpsgezicht van die plaats.

De Kolk, de kades (Grote en Kleine Kaai) en de "Overhaal"

De Broekerhaven met 'Rad', getekend door C. Pronk in 1729.

Deze omgeving wordt vaak getoond als we toeristische reclame willen maken voor Stede Broec. Hoewel de "bruine vloot" (botters en tjalken) er nog sporadisch aanmeren (vaak kan dat alleen nog in de buitenhaven), toch bieden de kades, "de Overhaal", de huisjes rondom de Kleine Kaai en de horeca rondom de Grote Kaai nog iets van nostalgie. Zeker als de kaart erbij wordt gehaald van deze omgeving uit het jaar 1900 zijn er nog een aantal kenmerkende elementen terug te halen. In die tijd stond er een herberg op de plaats waar nu "de Woeste Hoogte" ligt en de havenmeesterwoning lag bij het huidige bedieningsgebouwtje van de Overhaal. Vroeger stonden er nog kleine winkeltjes en schuurtjes voor groente opslag. De aanleg van de Provinciale weg maakte dat huisjes en bedrijfjes op dit stukje Westfriese Omringdijk moesten worden gesloopt, evenals een helling, die vanaf die plek naar de Kolk afliep. Ook de elektrische straatlantaarns (voorheen gasverlichting) zijn passend in deze omgeving. De kades zelf, voorjaar 2017 gerestaureerd, lieten hun rijke historie zien onder de huidige betonlaag. Een deel uit begin vorige eeuw zal zichtbaar gemaakt worden voor het historische verhaal over de groentehandel in die tijd. (Toezegging wethouder Ton Schuitemaker)
Over "de Overhaal" met bedieningsgebouwtje en bruggetjes kunnen we kort zijn: het heeft al een beschermde status als Rijksmonument. De bediening daarvan is in handen van de Historische Vereniging "Oud Stede Broec". Dit industrieel monument maakt het mogelijk de pleziervaart over te zetten van polder naar haven en vice versa. Daarbij wordt een hoogteverschil overbrugd van ruim 2,5 meter.

Op de plattegrond is een overzicht te vinden van de gebouwtjes, huisjes en bedrijvigheden in die tijd. Voor het behoud van dit plaatje zou in de toekomst alleen iets gebouwd kunnen worden, dat passend is voor dit tijdsbeeld en met materiaal dat kenmerkend is (Vergelijk het Zuiderzee Museum).

De Buitenhaven
Voor de pleziervaart nog steeds een kleinschalige haven, dat we graag zo willen behouden voor de toekomst. In het tijdsbeeld, dit hierboven wordt beschreven uit de vorige eeuw was er plaats voor een Scheepswerf, een Zouterij en een Taanderij. Vanaf de Zuiderdijk geeft deze haven een rustiek beeld, dat we niet graag inruilen voor ontwikkelingen, die de nostalgie geweld aandoen: denk aan hoogbouw, (permanente) woningen en/of flats, hotels, etc. Ontwikkelingen, zoals ressorts elders in de provincie t.b.v. recreatie (denk aan mogelijke EuroParcs-ontwikkelingen) zien we hier niet zitten.

Omgeving Poldergemaal "Het Grootslag"
Direct aan de binnendijk van de Zuiderdijk ligt bovengenoemd gemaal met schoorsteen. Dit is een Rijksmonument. Daarnaast is de voormalige dienstwoning van de beheerder van het gemaal. Dit woonhuis heeft de status van Gemeentelijk monument. Op het terrein van de buren staat een geheel in oude stijl gerestaureerde schuur , geschikt gemaakt voor recreatief wonen. Daarachter ligt een onlangs ontdekte manshoge watervoorraadput. Dit geheel heeft eveneens de status van Rijksmonument. De water in- en uitlaat, de Zuiderdijk en alle daarachter gelegen percelen hebben derhalve een grote historische waarde. Het zicht vanaf de Westfriese Omringdijk in die richting met het silhouet van de schoorsteen en het (voormalige stoom-)gemaal bieden een fraai uitzicht als skyline op de kuststrook van dit stukje voormalige Zuiderzee. Voordat er hier sprake was van een stoomgemaal werd het waterniveau hier beheerd d.m.v. windkracht: drie molens vijzelden het water een niveau hoger c.q. lager van polder naar Zuiderzee en andersom. Daarom is deze omgeving passend voor het verhaal over "de Overhaal" en het voormalige waterbeheer in de polder.
Ook hier geldt, net als voor de buitenhaven: deze omgeving leent zich niet voor ontwikkelingen, die dit beeld teniet doen. Zowel de gebouwen als het zicht daarop vanaf de dijk en vanaf het water dienen te worden beschermd.

Omgeving Peperstraat, Wortelsloot en Oostelijke Wortelsloot

Wachten voor de Overhaal (op stoomaandrijving) 1913.

Zowel aan de Peperstraat als aan de Wortelsloot zijn authentieke fragmenten te vinden, die passen bij de geschiedenis van de Kolk en de bedrijvigheden die daar plaatsvonden. De Peperstraat gaf vanaf de polder toegang tot de Kolk. Aan de achterzijde van dit straatje bevindt zich nog steeds de Wortelsloot (en aanvoer op de Overhaal) met bedrijvigheden in relatie tot de handel en reparaties aan schuiten en machines. Zo was daar vroeger het veilinggebouwtje aan de Wortelsloot, de Turf- en groenteschuren, een bakkerij en een kruidenierswinkeltje, een schuitenhelling.
Een vaartocht richting Overhaal geeft nog steeds een nostalgisch beeld uit het verleden, evenals de smalle doorgang over de brug van Peperstraat naar Kolk.
Natuurlijk kunnen bestemmingen van vroegere bedrijvigheden niet meer als zodanig blijven bestaan, maar de gebouwen met een passende activiteit, of passend in het beeld, staan het verhaal en het beeld over het verleden niet in de weg. Hier is geen plaats voor hoogbouw of bedrijvigheid, die deze kleinschaligheid geweld aandoen.

De toekomstige bestemming van dit gebied.
Als we denken aan de toekomst en de geschiedenis van dit gebied, dan ligt de potentie bij handhaving en/of versterking van diezelfde geschiedenis. De verhalen van vroeger en de beelden van nu maken het mogelijk om recreatie en educatie samen te laten werken.
De Historische Vereniging "Oud Stede Broec" met de bediening van de Overhaal en verhalen over de vroegere haven, de handel, het waterbeheer van Polder "Het Grootslag", bedrijvigheden, transportmogelijkheden, in combinatie met natuureducatie, geschiedenisonderwijs , recreatieve fiets- en vaarroutes, dit alles biedt de mogelijkheid tot een passende bestemming voor dit gebied.
De potentie kan nog versterkt worden door actieve inzet van diverse verenigingen met aanbod op het gebied van Cultuur en Recreatie. Te denken valt aan: concerten, markten, watertoerisme, watereducatie (infoborden langs vaarroutes) aanvullende mogelijkheden voor wandel- en fietsroutes.
De gedachten aan versterking van dit gebied door daar "Beschermd Dorpsgezicht" van te maken, zorgt er voor dat dit gebied aantrekkelijker wordt voor zowel inwoners, als voor verenigingen, horeca, recreatie en toerisme. Het versterkt daarmee niet alleen dit beschermde gebied, maar ook de daar achter liggende vaarpolder, bedrijvigheden. En "last but not least": de horizon wordt er niet alleen letterlijk mooier en weidser van, maar ook figuurlijk. Ontwikkelingen zoals door EuroParcs zijn voor een beperkte groep welgestelden gebouwd. De opbrengst verdwijnt in particuliere handen. Een gebied een beschermde status geven en toch functioneel maken door educatie en recreatie op de hierboven beschreven wijze maakt het gebied aantrekkelijk voor Stede Broecers en een brede groep toeristen, die hier graag fietsen, wandelen, varen en gewoon en gemakkelijk verblijven.

Voor de Historische Vereniging "Oud Stede Broec"
Wim Kersten, voorzitter.