Strijd om de vrijheid en strijd tegen het water

Ontstaan Westfriese omringdijk
Aan het eind van het jaar 1170 stond heel West-Friesland door een hevige stormwind voor de zoveelste keer in de geschiedenis onder water. Deze gebeurtenis bracht één lichtpuntje: het bracht de mensen samen om deze gemeenschappelijke vijand terug te dringen. De overstromingen kwamen met steeds kortere tussenpozen en vernielden alles wat men tussentijds had opgebouwd. Intussen was gebleken, dat de monniken van wanten wisten, maar de Westfriezen wilden het liever zelf doen en met elkaar maakten zij de Westfriese omringdijk. Een gigantisch stuk werk voor die tijd, want alles moest nog met de hand gebeuren. Toch bleken de gemeenschappelijke belangen om de voeten droog te houden niet altijd in het belang te zijn van sommige nijdassen. Men vond het bij onenigheid geen probleem om de dijken opnieuw door te steken. Voor de Broecer in die tijd was dit levensgevaarlijk en daarom is het te begrijpen dat in de verzameling oudste keuren deze bepaling voorkomt: "Wie zeedijcken doorsteket, alsoo dat het saltwater daerin loopet, die sal men in dat selve gadt levendigh versmooren ende bedemmen" (WFON XVII blz.80).
Er volgden nog enkele rampzalige overstromingen, zoals die van 17 december 1286 en 5 februari 1287. Hierdoor werd ons gewest veranderd in een uitgestrekte wateroppelvlakte met drijfhout, riet en stro. Hier en daar stond nog een terpwoning boven water. Voor het overige waren het slechts dakspitsen en kronen van bomen. De grote tragiek van die jaren was evenwel dat de graaf van Holland de benarde toestand van de Westfriezen uitbuitte. Onder Dirk van Brederode werd hier door Floris V een leger binnengevoerd. Hij had gemakkelijk spel. Niet alleen hun have en goed, maar de Westfriezen verloren in deze rampzalige tijd ook nog hun vrijheid. Geen wonder dat de Broecers streden om die vrijheid terug te krijgen. Het verkrijgen van de stadsrechten in 1364 is daarvan het resultaat. De kroniekschrijvers hebben verder melding gemaakt van de rampzalige St. Elisabethsvloed van 1421 in ons gewest.

Ontstaan van de welen
De kroniek van Enkhuizen vermeldt overstromingen in de jaren 1507, 1508 en 1509. In dit laatste jaar bezweek de zeedijk zelfs twee keer. Op St. Jeroensdag in 1514 kreeg Enkhuizen het zwaar te verduren. De sluizen werden weggeslagen, een tachtigtal huizen vernield en een groot deel van de vesten (stadsomwalling) spoelde weg. In 1514 zouden de Oude Gouw en andere welen in de nabijheid van de stad diep en wijd zijn uitgespoeld. Een eigenschap van neerstortend water is dat het een diep gat uitspoelt op de plaats waar het door de dijk is gebroken. Daarom klinkt het aannemelijk dat de over het algemeen ronde, brede en diepe poelen, die we in het lager gedeelte van "Het Grootslag" aantreffen, op deze wijze zijn ontstaan. Het zijn littekens van rampen, die ons gewest hebben getroffen.

De welen, ook wielen genoemd, vinden we feitelijk aan de Kadijk. Deze begint aan de banscheiding Westwoud-Hoogkarspel met de naam de Oude Dijk en loopt dan in een ononderbroken lijn door van het ene einde van het gebied van de Stede Grootebroek naar het andere. Bij de banscheiding van Enkhuizen liep zij oorspronkelijk vast. In deze Kadijk hebben tal van doorbraken plaats gevonden, vooral in het meest moerassige gedeelte ervan. Aan de Kadijk liggen de Zegersweel, de Klokkeweel, de Ruideweel, de Modderweel, de Put annex de Nieuwe- en Lutjebroekerweel, de Kadijker- of Grootebroekerweel en het Valkje.

Wandelen, fietsen of varen langs de Weelen
Wie een toeristische route door de hierboven beschreven geschiedenis wil maken, kan dat zowel wandelend, fietsend als varend doen. Men komt dan door een schitterende natuur van de polder "Het Grootslag", waarvan een groot deel wordt beheerd door Staatsbosbeheer. De Lutjebroekerweel staat bovendien in open verbinding met het onverkavelde gedeelte van de voormalige vaarpolder. Door het IVN worden regelmatig vaar- en wandeltochten gehouden, waarbij een gids veel toegevoegde informatie kan geven over de vogels en waterplanten die in "de natte cel" te vinden zijn. Op het gemeentehuis is een kaart verkrijgbaar van het Vaarroutenetwerk West-Fiesland. Op deze kaart staan Het Valkje, de Oude Moer en de Weelen aangegeven. Ook het ANWB fietsroutenetwerk komt via de knooppunten 13, 25 en 49 door dit gebied.

Meer weten over Het Grootslag?
De Historische Vereniging Oud Stede Broec heeft een themaboek uitgegeven met de titel: "Polder Het Grootslag op zijn best". Een uitgebreide beschrijving met veel beeldmateriaal en plattegronden over de geschiedenis, het leven en werken van de tuinders vóór de ruilverkaveling. Ook de namen van sloten en percelen staan hierin vermeld. Het boek is samengesteld door Jan Bakker en Jan Windt en van de 2e uitgave zijn er nog enkele tientallen te koop. Voor leden kost het boek 30 euro en niet-leden betalen 35 euro. Wie het boek heeft gelezen kijkt met andere ogen naar de polder, de monumentale Westfriese omringdijk, de molens en gemalen, het landschap en de mensen die hier hun strijd om het bestaan gestreden hebben. Pak na het lezen van het boek nog eens de fiets of de boot en ziet de omgeving door een andere bril.
Wim Kersten.

Enkele delen van de beschrijving hierboven zijn ontleend aan het boek "Polder het Grootslag op zijn best".